STANISŁAW WAWRZYNIEC STASZIC (1755 – 1826)

ksiądz, uczony, filozof, geolog i geograf, filantrop, działacz polityczny i oświatowy,
jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia,
prekursor badań terenowych i turystyki górskiej, mąż stanu.

Stanisław Staszic urodził się 6 listopada 1755 r. w Pile w rodzinie Wawrzyńca i Katarzyny Sztasziców. Jego ojciec był burmistrzem Piły. Stanisław miał dwoje braci: Andrzeja i Antoniego oraz siostrę Annę. Uczył się w szkole parafialnej w swoim ojczystym mieście, potem w poz- nańskiej szkole średniej, a następnie w seminarium duchownym. Święcenia kapłańskie otrzymał na przełomie lat 1778-1779. W 1779 r. wyjechał na studia zagraniczne do College Royal w Paryżu, gdzie poświęcił się głównie naukom przyrodniczym i fizycznym. Po powrocie do kraju w 1781 r. Staszic został wychowawcą synów byłego kanclerza Andrzeja Zamoyskiego.

W domu Zamoyskiego napisał dwie znakomite książki: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” (1787) oraz „Przestrogi dla Polski” (1790). Oba dzieła wysunęły się na czoło postępowej literatury. Miały duży wpływ na obrady Sejmu Czteroletniego i uchwalenie Konstytucji 3 Maja.

W 1790 r. udał się wraz z rodziną kanclerza w trwającą dwa lata podróż do Austrii i Włoch, skąd przywiózł dziennik pełen ciekawych uwag.
Po upadku Polski mieszkał przez kilka lat w Wiedniu z Konstancją Zamoyską, wdową po kanclerzu i jej dziećmi.

W 1797 r. wrócił do kraju, rozpoczynając kilkuletni okres wędrówek badawczych po ziemiach polskich i krajach ościennych. Zwiedził w ciągu miesiąca całe Tatry: Zachodnie, Wysokie i Biel- skie, gdzie wszedł na najwyższe szczyty. Wiele razy był w Kieleckiem, Krakowskiem, na Lubelszczyźnie, we Lwowie, zwiedzał Karpaty, Przedgórze, był na Węgrzech.

Podejmował cenne inicjatywy gospodarcze w zakresie budowy hut i kopalń. Dokonał opisania kopalni srebra w Olkuszu, przeprowadził zakrojone na szeroką skalę badania geologiczne w okolicach Kielc, w Tatrach i na Podhalu oraz zgromadził materiały do swego dzieła „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin polskich”.

Po roku 1795, kiedy Polska zniknęła z mapy, Staszic zajął się działalnością na rzecz rozwoju gospodarczego kraju oraz pracą naukową. W 1802 roku osiadł na stale w Warszawie, włączając się do prac Towarzystwa Przyjaciół Nauk, którego później był wieloletnim prezesem (1808-1826). To on zainicjował i sfinansował pomnik Mikołaja Kopernika, ofiarował Towarzystwu własną bibliotekę i zbiory przyrodnicze, inicjował i zachęcał do badań innych członków Towarzystwa, wzywając do „bycia narodowi użytecznym”. Kiedy organizacja borykała się z kłopotami finansowymi, ufundował jej gmach, zwany pałacem Staszica.

W latach 1807-15 był członkiem Izby Edukacyjnej i Dyrekcji Edukacji Narodowej Księstwa Warszawskiego oraz członkiem Towarzystwa Elementarnego do Ksiąg. W 1808 r. został mianowany przez Fryderyka Augusta referendarzem. W 1810 r. rozpoczął pracę na stanowisku radcy w Radzie Stanu. W 1815 r. przyjął nominację na wysoki urząd członka Rady Stanu. W tym samym roku został członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa, gdzie zajmował się sprawami organizacji szkolnictwa i wniósł wielki wkład w jego rozwój. W 1816 r. założył Szkołę Akademiczno-Górniczą w Kielcach i Instytut Agronomiczny w Marymoncie. Przewodniczył Radzie Głównej utworzonego w 1816 r. Królewskiego Uniwersytetu w Warszawie. Był inicjatorem powołania w 1825 r. Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego, która w 1827 r. stała się wyższą uczelnią. W 1816 r. został mianowany dyrektorem Wydziału (później Dyrekcji) Przemysłu i Kunsztów. W 1824 r. został ministrem Stanu Królestwa Polskiego.

Jednym z największych osiągnięć Staszica było utworzenie w 1816 r. Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego. 6000 hektarów dóbr hrubieszowskich (miasto i kilka wiosek) zakupił już w 1801 r., ale prawnym właścicielem stał się dopiero w 1811 r. Towarzystwo prowadziło kasę pożyczkową, szpital, organizowało szkoły, udzielało stypendiów itp. Za tę działalność został odznaczony najwyższymi polskimi orderami: św. Stanisława I Klasy (1815) i Orła Białego (1818).

Do najwybitniejszych dzieł literackich Stanisława Staszica należą: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” (1787), „Przestrogi dla Polski” (1790), „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” (1815), „Ród ludzki” (1819-20). Ponadto przetłumaczył on wiele dzieł, m.in. „Epoki natury” Buffona, „Iliadę” Homera, powieść rycerską Floriana „Numa Pompiliusz, drugi król Rzymu” oraz pracę Thomasa „Pochwała Marka Aurelego”.
Stanisław Staszic zmarł 20 stycznia 1826 r. w Warszawie. Został pochowany na Bielanach w pobliżu kościoła Kamedułów. Jego pogrzeb, wbrew intencjom wyrażonym w testamencie, stał się wielką manifestacja narodową.